Przyroda

Wstęp

Gmina Wilamowice jest gminą miejsko-wiejską zlokalizowaną w północno-wschodniej części powiatu bielskiego, we wschodniej części województwa śląskiego. Zajmuje obszar 5 672 ha (miasto – 1 041 ha i tereny wiejskie – 4 631 ha). Miasto Wilamowice stanowi centralną część Gminy Wilamowice i otoczone jest od północy, wschodu i południa terenami wiejskimi.

Gmina Wilamowice położona jest na granicy dwóch krain geograficznych: część północna i centralna należy do Kotliny Oświęcimskiej, której północno – zachodni skraj to fragment Doliny Górnej Wisły, a pozostała część to Wysoczyzna Wilamowicka nazywana Podgórzem Wilamowickim. Wysoczyzna Wilamowicka w południowej części gminy (tj. na południe od Pisarzowic) przechodzi stopniowo w karpackie Pogórze Śląskie.

Ważną częścią środowiska przyrodniczego Gminy Wilamowice są doliny rzek Wisły i Soły wraz z ich dopływami.

Najwyżej położony punkt Gminy zlokalizowany jest na jej południowej granicy i osiąga wysokość 355 m. n.p.m., a w dolinie Wisły, na wysokości około 237 m. n.p.m. zlokalizowany jest najniżej położony punkt Gminy. Za średnią wysokość obszaru Gminy można uznać około 300 m. n.p.m.

Krajobraz Gminy Wilamowice jest urozmaicony. Przeważa rzeźba falisto-pagórkowata (ok. 70%), a pozostały obszar zajmują doliny Soły i Wisły wraz z ich dopływami, które łączą się często w większe formy wklęsłe.

Obszar Gminy Wilamowice jest znacznie wylesiony. Lasy zajmują powierzchnię zaledwie prawie 450 ha, czyli mniej niż 8% powierzchni Gminy. Jedynie większe kompleksy leśne o powierzchni do 50 ha, zachowały się w południowo-wschodniej (na granicy z Kętami – Podlesiem) i centralnej części Gminy (Las Starowiejski). Inne mniejsze enklawy leśne koncentrują się głównie na zboczach jarów i głęboko wciętych dolin lokalnych cieków wodnych. A w dolinach rzecznych spotykane są lasy łęgowe, w kompleksie z zaroślami wierzbowymi i innymi zbiorowiskami roślinnymi związanymi z dolinami rzek. Ponadto doliny Wisły i Soły są ważnymi korytarzami ekologicznymi. W krajobrazie Gminy Wilamowice przeważają obszary rolnicze, urozmaicone przez dobrze rozwinięty system wód powierzchniowych, który przede wszystkim tworzą rzeki, liczne potoki i stawy. Stawy hodowlane zlokalizowane są w dolinach rzecznych, a w szczególności ich rozwinięte kompleksy związane są z doliną Wisły. Naturalne zbiorniki wodne wykształcają się wzdłuż meandrującej Wisły i Soły, a osobliwe przyrodniczo starorzecza są szczególnymi ostojami bioróżnorodności (Chylak i Kulikowski 2014).

Z wodami płynącymi i stojącymi związane są specyficzne zbiorowiska roślinne oraz gatunki roślin i zwierząt. Ze środowiskiem wodnym związane są cenne i zagrożone w skali całej Europy siedliska przyrodnicze oraz gatunki zwierząt – ssaki, ptaki, płazy i ryby, dla zachowania których wyznaczono obszary Natura 2000: Dolna Soła PLH120083, Dolina Dolnej Soły PLB120004 i Stawy w Brzeszczach PLB120009. Obszary te w części zlokalizowane są również na terenie Gminy Wilamowice, która w ten sposób uczestniczy w zachowaniu dziedzictwa przyrodniczego Europy.

Formy ochrony przygody

Natura 2000

Obszar Natura 2000 Dolna Soła PLH120083 o powierzchni 500,97 ha obejmuje rzekę Sołę na odcinku od mostu drogowego na trasie Kęty – Harszówki Dolne do rejonu skrzyżowania ulic Kolbego i Legionów w Oświęcimiu. Zlokalizowany jest w granicach dwóch województw: śląskiego – powiat bielski, gmina Wilamowice i małopolskiego – powiat oświęcimski, gminy: Oświęcim, Brzeszcze i Kęty. W granicach obszaru zlokalizowany jest fragment doliny Soły, który obejmuje koryto rzeki wraz z pasem zarośli i lasów łęgowych.
W tym miejscu dolina Soły ma charakter naturalnej podgórskiej rzeki, z szerokim kamienistym korytem. W granicach obszaru Natura 2000 zlokalizowane są również stawy hodowlane, pola uprawne oraz łąki.

Przedmiotami ochrony w obszarze Natura 2000 Dolna Soła PLH120083 są siedliska przyrodnicze:

• starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion (kod Natura 2000: 3150),
• pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków (kod Natura 2000: 3220)
• zalewane muliste brzegi rzek (kod Natura 2000: 3270)
• ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) (kod Natura 2000: 6430)
• niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) (kod Natura 2000: 6510)
• łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) (kod Natura 2000: 91E0)
• łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum) (kod Natura 2000: 91F0)

oraz gatunki zwierząt związanych ze środowiskiem wodnym:

• wydra Lutra lutra (kod Natura 2000: 1355)
• traszka grzebieniasta Triturus cristatus (kod Natura 2000: 1166)
• kumak nizinny Bombina bombina (kod Natura 2000: 1188)
• boleń Aspius aspius (kod Natura 2000: 1130)
• brzanka Barbus meridionalis (kod Natura 2000: 1138)
• głowacz białopłetwy Cottus gobio (kod Natura 2000: 1163)

Obszar Natura 2000 Dolina Dolnej Soły PLB120004 o powierzchni 4 023,60 ha obejmuje kompleks stawów hodowlanych i fragment doliny dolnej Soły od mostu drogowego na rzece Sole w mieście Kęty. Soła w wielu miejscach ma charakter typowej, naturalnej rzeki podgórskiej, a w niektórych miejscach doliny zachowały się lasy łęgowe. Największą powierzchnię (ponad 37%) zajmują grunty orne. Z kolei łączna powierzchnia zbiorników wynosi ponad 25% całego obszaru. Obszar Natura 2000 Dolina Dolnej Soły PLB120004 zlokalizowany jest w granicach dwóch województw: śląskiego – powiat bielski, gmina wiejska i miejska Wilamowice oraz małopolskiego – powiat oświęcimski, gmina wiejska i miejska Oświęcim, gmina Brzeszcze, Kęty – gmina miejska, Kęty i gmina Osiek.

Przedmiotami ochrony w obszarze Natura 2000 Dolina Dolnej Soły PLB120004 są ptaki związane ze środowiskiem wodnym:

• perkozek Tachybaptus ruficollis (kod Natura 2000: A004)
• perkoz dwuczuby Podiceps cristatus (kod Natura 2000: A005)
• perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena (kod Natura 2000: A006)
• zausznik Podiceps nigricollis (kod Natura 2000: A008)
• bąk Botaurus stellaris (kod Natura 2000: A021)
• bączek Ixobrychus minutus (kod Natura 2000: A022)
• ślepowron Nycticorax nycticorax (kod Natura 2000: A023)
• gęgawa Anser anser (kod Natura 2000: A043)
• krakwa Anas strepeta (kod Natura 2000: A051)
• cyranka Anas querquedula (kod Natura 2000: A055)
• głowienka Aythya ferina (kod Natura 2000: A059)
• czernica Aythya fuligula (kod Natura 2000: A061)
• kokoszka Gallinula chloropus (kod Natura 2000: A123)
• sieweczka rzeczna Charadrius dubius (kod Natura 2000: A136)
• krwawodziób Tringa totanus (kod Natura 2000: A162)
• śmieszka Chroicocephalus ridibundus (kod Natura 2000: A179)
• rybitwa rzeczna Sterna hirundo (kod Natura 2000: A193)
• rybitwa białowąsa Chlidonias hybrida (kod Natura 2000: A196)
• rybitwa czarna Chlidonias niger (kod Natura 2000: A197)
• zimorodek Alcedo atthis (kod Natura 2000: A229)

Obszar Natura 2000 Stawy w Brzeszczach PLB120009 o powierzchni 3 066,00 ha zlokalizowany jest w dolinie Wisły (odcinek o charakterze naturalnym) oraz obejmuje kompleks kilkunastu starych stawów rybnych. Stawy rybne o powierzchni około 160 ha wyraźnie kształtują krajobraz, a ich otoczeniem stawów są lasy (ok. 6%), łąki (ok. 30%) oraz grunty orne (ok. 30%). Zgodnie z podziałem administracyjnym kraju obszar Natura 2000 Stawy w Brzeszczach PLB120009 położony jest w województwie śląskim – powiat bielski, gmina Wilamowice – gmina wiejska i powiat pszczyński, gmina Miedźna i powiat bieruńsko – lędziński, Bieruń i Bojszowy oraz w województwie małopolskim – powiat oświęcimski, gmina Brzeszcze – gmina wiejska i miejska, Oświęcim – gmina wiejska.

Przedmiotami ochrony w obszarze Natura 2000 Stawy w Brzeszczach PLB120009 również są gatunki ptaków związanych ze środowiskiem wodnym:

• perkozek Tachybaptus ruficollis (kod Natura 2000: A004)
• perkoz dwuczuby Podiceps cristatus (kod Natura 2000: A005)
• zausznik Podiceps nigricollis (kod Natura 2000: A008)
• bąk Botaurus stellaris (kod Natura 2000: A021)
• bączek Ixobrychus minutus (kod Natura 2000: A022)
• ślepowron Nycticorax nycticorax (kod Natura 2000: A023)
• krakwa Anas strepeta (kod Natura 2000: A051)
• głowienka Aythya ferina (kod Natura 2000: A059)
• czernica Aythya fuligula (kod Natura 2000: A061)
• kokoszka Gallinula chloropus (kod Natura 2000: A123)
• krwawodziób Tringa totanus (kod Natura 2000: A162)
• mewa czarnogłowa Larus melanocephalus (kod Natura 2000: A176)
• śmieszka Larus ridibundus (kod Natura 2000: A179)
• rybitwa rzeczna Sterna hirundo (kod Natura 2000: A193)
• rybitwa białowąsa Chlidonias hybrida (kod Natura 2000: A196)
• rybitwa czarna Chlidonias niger (kod Natura 2000: A197)
• zimorodek Alcedo atthis (kod Natura 2000: A229)

Pomniki przyrody

 Na terenie Gminy Wilamowice ochronie w formie pomników przyrody podlegają drzewa – pojedyncze lub  ich większe skupienia. Pomniki przyrody, po dwa, zlokalizowane są w Dankowicach i Starej Wsi:

• Buk pospolity Fagus sylvatica o obwodzie 365 m i wysokość 19 m, rośnie w Dankowicach przy ulicy Dębowej 1 (za stacją PKP).

• Aleja Lipowa o długości ok. 1,5 km obejmuje 145 sztuk drzew w wieku 130 lat, zlokalizowana jest w Dankowicach, od stawu przy ogrodzeniu gruntów Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej do połączenia drogi gminnej z drogą Dankowice-Oświęcim.
  W skład alei wchodzą głównie lipy drobnolistne Tilia cordata oraz gatunki takie jak: dąb szypułkowy Quercus robur, klon jawor Acer pseudoplatanus, grab pospolity Carpinus betulus, robinia akacjowa Robinia pseudoacacia. Obwody drzew wynoszą 135-265 m, a ich wysokości są od 18 do 21 m.

• Dąb szypułkowy Quercus robur o obwodzie 425 m i wysokości 19 m, rośnie przy ulicy Akacjowej, w pobliżu zabudowań gospo-darczych wewnątrz ogrodzenia Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej, w Starej Wsi.

• Zabytkowy drzewostan rosnący wokół Parafii Podwyższenia Krzyża Świętego w Starej Wsi obejmuje skupisko 35 sztuk drzew rosnących wokół kościoła. Obwody drzew wynoszą
  od 124 do 327 cm, a ich wysokości są od 14 do 42m.

Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów

Ochrona gatunkowa obejmuje okazy gatunków oraz siedliska i ostoje roślin, zwierząt
i grzybów. Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących na terenie kraju lub innych państw członkowskich Unii Europejskiej rzadkich, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie przepisów umów międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest stroną, gatunków roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk
i ostoi, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej (Art.46, pkt.1-2, Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody).

Spośród gatunków znajdujących się po ochroną prawną, na terenie Gminy Wilamowice (Barciak A. 2001., Chylak i Kulikowski 2014, Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014r., Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014r.), za osobliwość florystyczną należy uznać kotewkę orzech wodny.

• Kotewka orzech wodny Trapa natans

Nazwa rośliny pochodzi od kształtu owoców, zaopatrzonych w twarde wyrostki przypominające kotwice. Kotewka orzech wodny zakorzeniona jest na dnie zbiornika wodnego, o pojedynczej lub rozgałęzionej łodydze, długości około 2 m (czasami 10 m). Na łodydze wyrastają charakterystyczne pierzasto rozgałęzione podwodne „korzenie asymilujące”, w części podszczytowej występują drobne równowąskie lub lancetowate liście, a na szczycie łodygi wykształca się pływająca na powierzchni wody rozeta liści o blaszkach rombowych lub rombowojajowatych w zarysie. Liście te posiadają długie ogonki, ich blaszki z wierzchu są gładkie, błyszczące, a od spodu w różnym stopniu owłosione. Kotewka orzech wodny kwitnie od czerwca do końca września. Drobne, białe kwiaty wyrastają w kątach liści pływających. Dojrzałe owoce opadają na dno, a kiełkowanie rozpoczyna się późną wiosną następnego roku. Jest to roślina jednoroczna.

Kotewka orzech wodny rośnie w starorzeczach, stawach rybnych oraz innych naturalnych i sztucznych zbiornikach wodnych. Optymalne warunki rozwoju znajduje w wodach płytkich (80-200 cm głębokości), dobrze nagrzewających się, eutroficznych, zasobnych w tlen, o odczynie słabo kwaśnym lub obojętnym.

Głównym zagrożeniem dla tej rośliny jest zanikanie jej naturalnych siedlisk, spowodowane intensywną działalnością człowieka – regulacja koryt rzek, odwadnianie, przekształcanie starorzeczy i innych naturalnych zbiorników wodnych w stawy rybne, osuszanie stawów rybnych na okres zimowy, renowacja stawów, niszczenie roślinności wodnej w zbiornikach użytkowanych gospodarczo, zarybianie amurem białym czy skażenie chemiczne wód. Obecnie w Polsce kotewka orzech wodny występuje w dorzeczu górnej i środkowej Odry, górnej Wisły i dolnego Sanu. (Baryła i Wójcicki 2008, Piórecki 2001).

Kotewka orzech wodny ujęta jest w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, w Czerwonej Księdze Karpat Polskich i na Czerwonej liście roślin naczyniowych w Polsce (Baryła i Wójcicki 2008, Piórecki 2001, Zarzycki i Szeląg 2006).

Ogrody w Wilamowicach

Trasa rowerowa WILAMOWSKI SZLAK OGRODÓW o długości 26 km wytyczona jest jako pętla przez Pisarzowice, Hecznarowice, Wilamowice, Dankowice i Starą Wieś (Koźmin 2014). Trasa rowerowa prowadzi przez cztery kompleksy ogrodów, zlokalizowanych na terenie szkółek roślin ozdobnych. Miejsca te cechują się własną specyfiką i niepowtarzalnym charakterem.

Szkółka Krzewów Ozdobnych Pudełek w Pisarzowicach została założona w 1976 roku przez Annę i Eugeniusza Pudełek jako typowe gospodarstwo ogrodnicze o powierzchni niewiele ponad 1 ha, na którym zlokalizowane były dwie szklarnie, w których uprawiano goździki i pomidory. Z biegiem czasu zaczęto sprowadzać nowe odmiany krzewów
z  zachodniej Europy, a gospodarstwo powiększało się sukcesywnie i w latach 90’ osiągnęło dzisiejsze rozmiary, czyli 10 ha powierzchni. Na około 5 ha zlokalizowane są kwatery z krzewami w pojemnikach, a na pozostałych 5 ha znajdują się: zaplecze gospodarcze,  namioty foliowe, zbiorniki wodne oraz ogród.

Szkółka Krzewów Ozdobnych Pudełek w Pisarzowicach specjalizuje się w produkcji krzewów iglastych, magnolii, azalii, różaneczników oraz wrzosów i wrzośców.

W połowie maja, podczas dni otwartych w czasie „Święta Kwitnących Azalii”, przez dwa tygodnie można podziwiać kwitnące azalie i  rododendrony oraz zwiedzić prywatną część ogrodu właścicieli. Dodatkowo w czasie „Święta Kwitnących Azalii” można nie tylko zakupić przepięknie kwitnące krzewy, ale również skorzystać z  fachowych porad w zakresie pielęgnacji i urządzania ogrodów (http://www.azalia.pl).

Szkółka Krzewów Ozdobnych, Ogrody japońskie Pudełko w Pisarzowicach oprócz możliwości zakupu różnych roślin, które w katalogu roślin zostały podzielone na tematy: rośliny iglaste, rośliny liściaste, azalie i rhododendrony, pnącza trawy i byliny, rośliny ogrodu japońskiego, rarytasy, żywopłoty, oferuje możliwość poznania ogrodów japońskich.
Z założenia ogrody japońskie mają naśladować przyrodę. Ogród taki powinien być pielęgnowany w sposób najlepiej ukrywający działania człowieka. Wszystkie rodzaje ogrodów japońskich cechuje harmonia, prostota, asymetria i elegancja. Ważnym elementem w klasycznym ogrodzie japońskim jest woda, która wnosi do ogrodu życie i ruch. Może być zastąpiona nieregularną plamą jasnego żwiru. Innym istotnym elementem takiego ogrodu jest kamień, który symbolizuje niezmienność i wieczność. Kamienie wykorzystane do dekoracji ogrodu powinny cechować się naturalną formą, takim samym kolorem i fakturą. Wśród roślin przeważa kolor zielony, a kwiaty używane są tylko jako pojedynczy akcent. Najczęściej sadzone rośliny to: azalie japońskie, klony palmowe, magnolie i wiśnie oraz peonie (http://www.pudelko.com.pl).

Szkółka Krzewów Ozdobnych Kubiczek w Pisarzowicach gospodarstwo szkółkarskie powstało w 1989 r., ale pierwsze próby zostały rozpoczęte już w 1982 r. po ukończeniu szkoły ogrodniczej. Początkowo na 2 ha gospodarstwa rozwijano produkcję pnączy i roślin iglastych. W 1990 roku powiększono obszar gospodarstwa do 10 ha oraz uprawę o drzewa alejowe, rośliny żywopłotowe oraz rośliny okrywowe. Z kolei od 2000 roku rozpoczęto produkcję materiału szczepionego takiego jak: jodły, sosny, świerki, modrzewie oraz liczne gatunki roślin liściastych. A w ostatnich latach rozpoczęto nową specjalizację – uprawę liliowców (http://www.kubiczek.com.pl).

Centrum Ogrodnicze i Ogrody do Zwiedzania Milczyński w Dankowicach rozpoczęło działalność w 1983 roku, w którym zakupione sadzonki krzewów ozdobnych dały początek powiększającej się z roku na rok Szkółce Krzewów Ozdobnych. Dwa lata później, przy Szkółce, powstał punkt sprzedaży, który w 1994 roku przekształcił się w Centrum Ogrodnicze. Z kolei w nowym Centrum Ogrodniczym powstały Ogrody do Zwiedzania, będące przykładami aranżacji małych ogrodów, pokazujących w całej okazałości rośliny, które też można zakupić w Centrum. Każdy taki mały ogród jest samoistną aranżacją, które oddziela ściana
z żywopłotu. Wśród kilkunastu założeń stworzono, m.in. Ogrody: Azaliowy, Miejski, nad Stawem, Owocowy, Polana leśna, Romantyczny, Różany, Skalniak, Szachownica czy Ziołowy (www.milczynski.com.pl).