Język i historia

Przodkowie Wilamowian przybyli na tereny pogranicza małopolsko-śląskiego w drugiej połowie XIII wieku. Zostali tu zaproszeni przez władców tego terytorium – Piastów śląskich, by wspomóc miejscową ludność w zagospodarowaniu tych ziem. Praktyka taka nie była w owym czasie czymś wyjątkowym. Tym co wyróżniało Wilamowian, był fakt, że przez stulecia nie zatracili oni swojej mowy – języka wymysiöeryś. Powszechnie mówiono nim w domach. W szkole, kościele, urzędzie, czy przy okazji kontaktów handlowych używano również polskiego, łaciny, niemieckiego i czeskiego!

Od XVIII wieku w Wilamowicach rozwinęła się tkactwo. Dla swoich towarów Wilamowianie szukali rynków zbytu daleko od swojego miejsca zamieszkania. Wielu z nich czasowo przenosiło się do Wiednia, gdzie istniała wilamowska „kolonia handlowa”, inni udawali się jeszcze dalej, bo aż do Londynu, Hamburga, Stambułu, czy Jass. Zdobyte środki pozwoliły Wilamowianom na wykupienie się z pańszczyzny w 1808 roku. Pozwoliło to na jeszcze szybszy rozwój miejscowości. Ślady podróży handlowych Wilamowian do dziś widać w… tradycyjnym stroju, na który składały się elementy przywożone z różnych zakątków Europy.

W drugiej połowie XIX wieku i na początku wieku XX język wilamowski przeżywał swój rozkwit. W wymysiöeryś powstawały utwory literackie, jak choćby poemat Óf jer wełt Floriana Biesika, nazywany czasem wilamowską „Boską komedią”. Język wilamowski stał się również przedmiotem zainteresowania językoznawców, takich jak Hermann Mojmir, Ludwik Młynek, Adam Kleczkowski. W 1909 roku wydano monografię miasteczka, którą napisał zafascynowany lokalną kulturą przybysz ze wschodu małopolski, Józef Latosiński. Badacze zwracali uwagę na liczne archaiczne cechy, które zachowały się w języku wymysiöeryś. Interesowały ich również zjawiska z zakresu kontaktu językowego. Zdarzało się bowiem, że w jednym wilamowskim słowie łączyły się ze sobą elementy słowiańskie i germańskie, np. w słowie kumźe, gdzie doszło do zespolenia germańskiego kum (por. angielskie come, czy niemieckie kommen) z partykułą wzmacniającą -że, tak charakterystyczną dla Małopolski.

Sytuacja zmieniła się wraz z wybuchem II wojny światowej. Wilamowice zostały uznane przez okupanta za osadę niemiecką, a jej mieszkańcy zmuszani byli do podpisywania volkslisty. Po 1945 roku zakazano używania języka i stroju wilamowskiego, a łamanie tego zakazu z całą surowością karano. Liczne były przypadki pobić i gwałtów. Wielu mieszkańców Wilamowic zostało wywiezionych na Ural, inni zostali pozbawieni domu w ramach tzw. „dzikich wypędzeń”. Te tragiczne wydarzenie doprowadziły do tego, że ustał przekaz językowy. Z czasem ludzie znający wymysiöeryś umierali, dzieci nie poznawały języka przodków.

Sytuacja zaczęła zmieniać się około roku 2005, za sprawą pokolenia urodzonego już po upadku komunizmu. Wilamowska młodzież (należy tu wymienić przede wszystkim Tymoteusza Króla i Justyną Majerską) zaczęła dokumentować, badać, uczyć się… a potem także uczyć języka wilamowskiego. Od 2012 roku ich starania wspiera Wydział „Artes Liberales” Uniwerystetu Warszawskiego, a także pionier współczesnych badań nad wymysiöeryś i honorowy obywatel Gminy Wilamowice prof. Tomasz Wicherkiewicz. Obecnie wilamowski uczony jest w miejscowej szkole podstawowej i gimnazjum a także… na Uniwersytecie Warszawskim. Dziś w Wilamowicach są znów rodziny, w których babcie rozmawiają ze swoimi wnuczkami po wilamowsku.

Kuzwer wymysiöeryś
Mówmy po wilamowsku

• dziękuję – Göt bycoł dy’ś
• proszę – byt śejn
• jak się masz? – wi hösty dih?
• która jest godzina? – Wifuł ys’s?
• kocham cię – yhy ho dih gan
• tak – ju
• nie – ny

Aplikacja Memrise – darmowa aplikacja do nauki języków, posiada moduł wspierajacy naukę języka wilamowskiego
Pobierz z: App Store, Google Play

Gra Der mönd ym bün – gra komputerowa odwołująca się do lokalnej legendy „Księżyc w studni”; baw się poznając wilamowskie słówka
Wejdź na stronę

Strona Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej – znajduje się na niej wyczerpujący opis języka wilamowskiego wraz z jego próbkami
Wejdź na stronę

Strona Ginące języki. Kompleksowe modele badań i rewitalizacji – strona poświęcona rewitalizacji zagrożonych języków, między innymi wilamowskiego
Wejdź na stronę